Luister naar de suggesties van zorgspecialisten om dwangmaatregelen een halt toe te roepen, betoogt onderzoeker Stefan Gaillard.
Je opa kijkt thuis angstig voor zich uit terwijl hij aan zijn bed wordt vastgeketend en zijn telefoon wordt afgepakt. Zijn verzorger heeft zojuist bepaald dat opa een gevaar voor zichzelf vormt en met de nieuwe wetgeving rondom dwang in de psychiatrie heeft opa’s zorgverlener opeens doorgeschoten bevoegdheden. De nieuwe wet, die vorige week ingang heeft gevonden, geeft hulpverleners het recht om rolstoelen te blokkeren, mobiele telefoons of laptops af te pakken, patiënten op te sluiten en polsbandjes als boeien te gebruiken.
Het beschreven hypothetische scenario doet de hardwerkende professionals binnen de geestelijke gezondheidszorg natuurlijk tekort. Het overgrote merendeel zal zo min mogelijk dwang gebruiken, zoals hun collega’s in instellingen nu ook doen. De Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie heeft aangegeven weinig gebruik van de nieuwe maatregelen te gaan maken en altijd zoveel mogelijk in overleg met de patiënt. Toch geven sommige patiënten nu al aan dat ze zich met de nieuwe wet niet meer veilig voelen in hun eigen huis. Het blijft dus wringen.
Dwang in overleg?
Waarom maakt de overheid deze drastische inbreuken op menselijke autonomie überhaupt mogelijk? Hoe kun je in overleg met de patiënt dwang gebruiken? En als de psychiatrische zorg zegt terughoudend te willen zijn met het gebruik van dwang, waarom zagen we na de vorige vergelijkbare nieuwe wetgeving dan een doorlopend toenemen van dwingende machtsuitoefening binnen de psychiatrie?
De belangrijkste vraag blijft waarom 150 mensen zonder uitgebreide kennis over psychiatrie over een wet beslissen die vergaande invloed heeft op de geestelijke gezondheidszorg. Net als bij het onderwijs beslissen bureaucratische politici en ambtenaren over zaken waar zij weinig tot geen praktische ervaring mee hebben. Erger zelfs, ze gaan vaak in tegen de expliciete wensen van de professionals. Het wordt tijd om serieus te kijken naar opties om meer beslissingsmogelijkheden te leggen bij de mensen die aan het bed staan.
Voorbeelden van hoe het fout kan gaan zijn er ten overvloede. In 2002 werd de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Wet Bopz) ingevoerd. Onder deze wet is het gebruik van dwang in de geestelijke gezondheidszorg constant gestegen gedurende de periode 2003-2013. Na een derde evaluatie van de wet kwam er behoefte aan nieuwe wetgeving die het aantal dwangopnames zou verminderen. Het is ironisch – en onwenselijk – dat om aan deze behoefte te voorzien het gebruik van dwang op andere terreinen wordt uitgebreid. Naast dat dwang inbreuk maakt op persoonlijke autonomie, heeft het meer nadelige effecten. Patiënten ervaren fysieke dwang vaak als traumatiserend, waardoor hun psychische klachten alleen maar toenemen. Tevens schaadt dwang de relatie tussen de patiënt en de zorgverlener, waardoor de patiënt in de toekomst minder graag hulp zoekt.
Succesvolle alternatieven
Het is soms lastig om alternatieven voor dwang te bedenken. Toch hebben zorgspecialisten maar liefst tachtig alternatieven bedacht. In de alternatievenbundel van kennisorganisatie Vilans worden succesvolle alternatieven voor vrijheidsbeperking gebundeld, inclusief een up-to-date overzicht van nieuwe technologische oplossingen. De bundel geeft nadrukkelijk aan dat de alternatieven ook bruikbaar zijn in thuissituaties, precies de omgeving waar de nieuwe wetgeving zich op richt.
Veel alternatieven richten zich op het überhaupt voorkomen van situaties waarin dwang noodzakelijk lijkt. Door de fysieke ruimte waar de patiënt zich in bevindt aan te passen, kan een kalme ruimte gecreëerd worden. Een grote klok aan de muur maakt het makkelijker om zich te oriënteren in de tijd en geeft rust. Wanneer de patiënt een direct gevaar voor zichzelf vormt, bieden kledingstukken zoals krabhandschoenen een oplossing. In plaats van de patiënt vast te boeien om zelfverminking te voorkomen, krijgt hij handschoenen aan, met watjes aan de kant van de handpalm, die met klittenband of veters worden vastgemaakt. Patiënten ervaren dit als veel prettiger dan boeien, omdat ze meer bewegingsvrijheid hebben en wel nog voorwerpen kunnen gebruiken. Deze alternatieven en andere suggesties zijn veelbelovende manieren om dwangmatig ingevoerde dwangmaatregelen een halt toe te roepen.
Dit bericht verscheen eerder in de Volkskrant.