Oekraïne vecht voor zijn toekomst als westers land. Dit zou het Westen opnieuw over zichzelf moeten doen nadenken.
Ordes zijn vaak gebaseerd op mythen. De twee Duitse republieken, de Verenigde Staten, de Europese Unie: ze hadden allemaal verhalen en beelden uit hun oprichtingsfase die de identiteit van deze orden over lange perioden vorm gaven. Dergelijke mythen kunnen vervagen en geheel uit het collectieve geheugen verdwijnen, maar zij kunnen ook worden getransformeerd en opnieuw gevormd, vaak op momenten van ordecrises. De crisis waarin Poetin de internationale orde heeft gestort, is ook een conflict van rivaliserende mythen, met aanzienlijke relevantie voor het economisch beleid. De hoop van Vladimir Poetin op een snelle militaire overwinning en milde economische gevolgen was gebaseerd op dezelfde veronderstelling: de zwakte van het Westen. Zowel de pro-Westerse regering in Kiev als de regeringen in de EU en de VS werden als zwak beschouwd. Dat Poetin zich zo enorm vergiste in Oekraïne was ook te wijten aan het feit dat feiten gemakkelijk kunnen worden overschaduwd door mythen. Want de mythe van het decadente Westen – of dat nu in Kiev, Berlijn of Washington is – is een wezenlijk onderdeel van de oprichtingsmythe van Poetins Rusland. In het grootschalige ideologische project van de laatste twee decennia, dat kan worden omschreven als de “geestelijke hersovjetisering” van Rusland, is de verheerlijking van de oude Sovjet-orde even belangrijk als de kleinering van de huidige westerse orde.
Een westerse orde van staat, economie en samenleving in Oekraïne, zoals die ondanks alle moeilijkheden sinds de Oranje Revolutie in 2004 is ontstaan, vormt een potentieel fataal gevaar voor het project van her-sovjetisering. En niet om militaire redenen. Juist omdat Poetin de op één na grootste voormalige Sovjetrepubliek als een broederland beschouwt, zou het fataal zijn als democratie, een markteconomie en de rechtsstaat daar zouden leiden tot een westerse samenleving. Maar dit bevel weerstond de aanval. Het was geen Potemkin-dorp dat de strategen van het Kremlin gewoon van plan waren te slopen, maar een David die de Russische Goliath nauwelijks bereid was te gooien. De militaire nederlaag die nu al voor Poetin op de loer ligt, is vergelijkbaar met die van de Sovjet-Unie in Afghanistan in de jaren tachtig. Het weegt echter nog zwaarder. Met hun heroïsche verzet zijn het de Oekraïners van alle mensen die – ondanks hun culturele, taalkundige en religieuze affiniteit – laten zien hoezeer ze de her-sovjetisering afwijzen. Wat het alternatief betreft, duikt het woord ‘westers’ regelmatig op in de antwoorden die gegeven worden in de interviews ter plaatse. Hoewel velen noch in het westen waren, noch een westerse taal spraken.
Vertrek uit het Oosten naar een betere maar onbekende wereld
Dit verlangen naar ‘het Westen’ herinnert aan de geest in de transitielanden van begin jaren negentig. In de landen van Midden- en Oost-Europa was er een even categorische afwijzing van de oude Sovjet-orde, gekoppeld aan de wens om als land een westelijke reis te maken. Wat de Oekraïners van vandaag verenigt met de burgers van de toenmalige transitielanden, is dat dit streven vaak niet gebaseerd is op hun eigen kennis van het ‘echt bestaande’ Westen, maar op verhalen en beelden uit het Westen, van televisie of van navertelde ervaringen. Aan het begin van de lange reis naar het westen is er de mythe van een betere wereld die je zelf nauwelijks kent. Maar waarom zou je je als wetenschapper überhaupt druk maken over mythen als Max Weber een toenemende ontgoocheling en rationalisering van de moderniteit constateert? De cultuurfilosofie van de Hamburgse filosoof Ernst Cassirer biedt een antwoord. In de jaren 1920 werkte Cassirer in zijn hoofdwerk “Philosophy of Symbolic Forms” uit waarom de mythe in de moderne tijd een belangrijk denkbeeld zal blijven. Volgens Cassirer was het mythische denken zo fundamenteel voor het ontstaan van ons denken dat het, ondanks alle vooruitgang in de symbolische vorm van wetenschap, een aparte benadering van de sociale werkelijkheid zal blijven.
De mythe van het Westen in Oost-Europa in de jaren negentig is daar een goede illustratie van. Betrouwbare empirische bewijzen waren er in het Westen nauwelijks: men wist niet precies hoe welvarend de oude Bondsrepubliek was en hoe snel men de achterstand zou inhalen. Er was even weinig kennis over de constitutieve instituties van het Westen: het was onduidelijk hoe democratie, markteconomie en rechtsstaat precies functioneren; alleen verhalen van de vooroorlogse generatie en de belichaming van deze systemen in persoonlijkheden als Reagan , Thatcher en Kohl waren beschikbaar. De verhalen over het empirisme, de vage conceptuele bouwstenen en de gepersonifieerde waargenomen orden werden collectief verweven in de mythe van het Westen. Het inzicht dat mythen in de sociale realiteit net zo belangrijk kunnen zijn als wetenschappelijke kennis, is voor economen contra-intuïtief, aangezien economie de rationalisatie van de wereld als geen andere sociale wetenschap onderzoekt. Maar waardering voor denken in verschillende symbolische vormen kan het discours van economen verrijken. De sleutel ligt in de term ‘symbolische politiek’. Symbolische politiek wordt momenteel in het discours opgevat als het tegenovergestelde van een evidence-based economisch beleid dat denkt in doelen en middelen, en wordt dus gediskwalificeerd. En toch zou een goed begrepen symbolische politiek een sleutelrol kunnen spelen als organiserend principe, zowel bij het overwinnen van de oorlog als bij het vormgeven van de naoorlogse orde.
Het debat over het nut van verschillende sanctieniveaus is hiervan een voorbeeld. Terwijl de focus momenteel ligt op de kosten, wordt over het hoofd gezien dat sancties een immense symbolische waarde hebben waarmee politiek expliciet rekening moet worden gehouden. De vraag hoe rigoureus het Westen handelt, hoeveel schade het bewust aanvaardt en welke retoriek wordt gebruikt om dit te communiceren, is fundamenteel voor hoe het Westen het ziet – op korte en middellange termijn. Of het Westen nu als sterk of zwak wordt gezien, kan op korte termijn de strijdkracht van de Oekraïense strijdkrachten tegen de agressor versterken of de agressiviteit van China jegens Taiwan afremmen.
Vooral de kortetermijnvisie op Rusland is opwindend. Vrijwel alle economen in het sanctiedebat gaan ervan uit dat Poetin in Moskou stevig in het zadel zit. De angst die tot uiting komt in de buitensporige afstanden tot zijn medemensen bij openbare optredens kan echter ook echte redenen hebben. Een leger vernederd op het slagveld, een teleurgestelde strategische partner China beroofd van zijn kortetermijnopties voor Taiwan, oligarchen getroffen door sancties, een moedig maatschappelijk middenveld, afnemende financiering voor de verzorgingsstaat: geen van deze zijn precies de beste voorwaarden om te overleven van het regime. Een West dat als sterk en resoluut wordt beschouwd, zou kunnen leiden tot een onverwachte coalitie van onwilligen in de onstabiele machtsstructuur, die Poetin zou afzetten om niet langer door het Westen te worden vernederd.
Maar het gaat niet alleen om het veranderen van percepties. Mythen kunnen op dit moment ook worden getransformeerd – in het Westen zelf. De talrijke toespraken van de Oekraïense president Volodymyr Zelenskyy en de toespraak in Warschau van de Amerikaanse president Joe Biden zijn zo’n mythetransformatie door het expliciete politieke gebruik van symbolen, d.w.z. door symbolische politiek. Voor velen in het Westen klinken ze zielig en gebruiken ze heroïsche taal die is bekritiseerd als overdreven mannelijk. Maar juist dit ongemak met pathos en heroïsche taal laat zien dat er momenteel iets beweegt. Oekraïne vecht niet alleen voor zijn eigen vrijheid en die van zijn buurlanden. Met deze strijd bieden de Oekraïners het Westen de kans om zichzelf, hun eigen symbolen, mythen en daarmee hun eigen identiteit fundamenteel te heroverwegen.
Het Westen lijkt onzeker en defensief in het omgaan met zichzelf
Waar staat de EU vandaag nog voor? Waar dienen de transatlantische betrekkingen voor? Hebben we de NAVO nog nodig? Dit zijn allemaal vragen die plotseling compleet nieuwe antwoorden vinden – door het verlangen van de Oekraïners naar de mythe van het Westen. Het feit dat velen in het Westen moeite hebben met het formuleren van antwoorden op deze vragen, toont aan dat de symbolen en mythen die Oekraïne in zijn strijd om te overleven in stand hield, in ons eigen land behoorlijk zijn vervaagd.
In het westerse discours heeft de westerse beschaving het de afgelopen decennia niet altijd gemakkelijk gehad. Iedereen die op universiteitscampussen aan beide kanten van de Atlantische Oceaan over ‘het Westen’ heeft gesproken, is vaak geconfronteerd met beschuldigingen die dit discours niet bepaald aanmoedigden – juist vanwege de historische complexiteit van bijvoorbeeld de koloniale erfenis van het Westen – voor jongeren generatie kritisch te blijven cultiveren. Voor iemand die in de jaren negentig werd gesocialiseerd in een land van transformatie en opgroeide met de mythe van het Westen als het centrale sociale referentiepunt voor de transformatie, lijkt het Westen van vandaag defensief en onzeker wanneer het met zichzelf omgaat.
Of hierin op lange termijn verandering zal komen en of de mythe van het Westen aldus een nieuwe glans zal krijgen, kan reeds in de komende weken en maanden worden uitgemaakt. Het discours over Oekraïne – en met Oekraïne – is van cruciaal belang, en de welkome provocaties van de Oekraïense ambassadeur Andrij Melnyk zijn een goed begin. Zijn welkome ondiplomatieke taal toont op indrukwekkende wijze aan dat politiek correcte retoriek niet altijd nuttig is, vooral niet in tijden van crisis. Ambassadeur Melnyk herinnert ons er ook aan dat de Bondsrepubliek niet alleen een historische verantwoordelijkheid tegenover Rusland heeft. In plaats daarvan geldt deze verantwoordelijkheid voor al die landen op wier grondgebied de gevechten tussen Hitler en Stalin werden uitgevochten. Oekraïne is een van de meest onrustige landen van deze “Bloodlands”, zoals de historicus van Yale, Timothy Snyder, de regio noemt. Zoals ambassadeur Melnyk duidelijk maakt, mag zo’n land nooit meer een passieve verdeelmassa worden waarvan de toekomst wordt bepaald door de grote mogendheden.
Maar zelfs indien dit nieuwe discours met Oekraïne tijdens de oorlog erin slaagt het Westen tot zichzelf terug te brengen, betekent dit niet dat het blijvend zal zijn. Mythevorming vergt tijd – en een stabiele retorische context voor de consolidatie van de mythe in het collectieve geheugen. Deze context kan worden geboden door het proces van toetreding van Oekraïne tot de EU. Gelukkig heeft de EU Oekraïne een versneld toetredingsperspectief geboden. Ondanks alle gerechtvaardigde scepsis toont de ervaring van Bulgarije, dat worstelt met soortgelijke corruptieproblemen, netwerken van de oude orde en economische erfenissen, aan hoe essentieel de EU is voor de opbouw van een westerse orde. Niet zozeer met financiële middelen, die de corruptie neigen te verergeren, maar door het symbool van de rechtsstaat hoog te houden, dat anders altijd dreigt te vervagen.
Maar een toetredingsperspectief voor Oekraïne is ook belangrijk voor de EU zelf. Terugblikkend op de afgelopen zeventig jaar heeft de Europese integratie geschommeld tussen twee trajecten: “groot Frankrijk” en “groot Zwitserland”. Sinds de Commissies-Delors is de trend naar het “grote Frankrijk” onmiskenbaar, d.w.z. naar meer politieke centralisatie en meer economische regulering. De toetreding van Oekraïne zou, zoals in de jaren 2000 met de toetreding van de Midden- en Oost-Europese landen kortstondig werd aangegeven, op zijn minst een kritische herziening van de ingezette beweging met zich mee kunnen brengen, misschien zelfs een tegenbeweging van de slinger in de richting van een “groot Zwitserland”. Waren de politieke centralisatiestappen allemaal zinvol? Is de pas opgerichte transferunie nog levensvatbaar na Corona en de oorlog? Zijn voorschriften die nu al belastend zijn voor de Duitse economie, houdbaar voor de economieën van Midden- en Oost-Europese landen of zelfs Oekraïne? Een zelfkritische evaluatie van de EU, die na de Brexit niet werd gemaakt, is nu mogelijk.
Als de geografische focus van het Westen in de eerste plaats gericht is op het trans-Atlantische gebied, zorgt Oekraïne ervoor dat beide zijden van de Atlantische Oceaan ook zelfkritisch gaan nadenken over de trans-Atlantische betrekkingen, die al vóór Trump te lijden hadden. Wat is de toekomstige taakverdeling tussen Europeanen en Amerikanen op het gebied van het veiligheidsbeleid? Wat is precies de toekomstige rol van de NAVO, die mogelijk voor uitbreiding in Noord-Europa staat? Zal er een gemeenschappelijk standpunt ten aanzien van China komen, of zal Europa blijven vasthouden aan pogingen tot equidistantie[GS(1] ? Hoe geëngageerd zullen de Amerikanen in Europa blijven als China’s agressiviteit tegenover Taiwan doorgaat?
Alleen een Westen met uitstraling kan het pad van Rusland beïnvloeden
Ook voor het samenleven met Rusland in de komende decennia kan de mythe van het Westen van doorslaggevend belang zijn. Dit is voornamelijk te wijten aan het feit dat de mythe van de her-sovjetisering van het Poetin-tijdperk alleen kan wijken als er andere mythen voor in de plaats komen. De cultuurfilosofie van Cassirer benadrukt op een centraal punt dat mythen niet kunnen worden weerlegd door de symbolische vorm van wetenschappelijke kennis. Zelfs een val van het Poetin-regime zal er niet vanzelf toe leiden dat de oude mythe onmiddellijk haar aantrekkingskracht verliest. Als de jonge generatie van vandaag zich kan bevrijden van de re-sovjetisering van de afgelopen twintig jaar, dan alleen als het Westen deze generatie een tegenmythe biedt, zoals de ervaring van de overgangslanden van de jaren negentig laat zien. Het is echter de vraag of het onzekere Westen van vandaag dit kan bereiken. Alleen een Westen dat kritisch omgaat met zijn eigen geschiedenis en – juist vanwege deze benadering – met trots kijkt naar zijn eigen beschavingsprestaties, kan de richting bepalen die de Russische samenleving de komende decennia zal inslaan. Misschien lukt het dan wat in de jaren negentig mislukte: loskomen van het eeuwige juk van de autocratie, dat het Russische volk al eeuwen teistert.
Hoewel mythen altijd nieuwe vormen kunnen aannemen, hebben ze ook een stevige kern. De mythe van het Westen heeft ook zo’n kern die geldt voor tijd en ruimte. Bovendien is deze mythe niet beperkt tot tijdperken zoals de Verlichting of tot gebieden zoals de Noord-Atlantische Oceaan. Integendeel, het is een universalistische mythe die ook kan worden overgenomen door samenlevingen die historisch geen Verlichting hebben gehad en geografisch ergens anders zijn. Het Oekraïense volk leeft het nu, de Russen hebben het misschien voor zich. In een notendop kan het Westen in termen van economisch beleid worden begrepen als een orde die voortdurend strijdt tegen de privileges die de machtigen hebben opgebouwd en die ernaar streeft onbevoorrechte toegang te bieden tot de staat, economie en samenleving. Oekraïners willen in zo’n orde leven waarin economisch en politiek succes afhangt van hun eigen prestaties en niet van relaties met de machtige kringen. De economische orde en de andere onderorden van de samenleving moeten niet alleen welvaart mogelijk maken, maar ook een waardig leven in vrijheid en gerechtigheid. Om deze mythe werkelijkheid te laten worden in eigen land, brengt het Oekraïense volk al weken offers die het Westen zelf niet wil brengen. Hopelijk zal het Westen deze offers eren door een westers pad voor Oekraïne te openen en gaandeweg zijn eigen oorsprong en toekomst te heroverwegen.